5. โสณวคฺโค

1. ปิยตรสุตฺตวณฺณนา

[41] มหาวคฺคสฺส ปฐเม มลฺลิกาย เทวิยา สทฺธินฺติ มลฺลิกาย นาม อตฺตโน มเหสิยา สหฯ อุปริปาสาทวรคโตติ ปาสาทวรสฺส อุปริ คโตฯ โกจญฺโญ อตฺตนา ปิยตโรติ โกจิ อญฺโญ อตฺตนา ปิยายิตพฺพตโรฯ อตฺถิ นุ โข เตติ ‘‘กิํ เต อตฺถี’’ติ เทวิํ ปุจฺฉติฯ

กสฺมา ปุจฺฉติ? อยญฺหิ สาวตฺถิยํ ทุคฺคตมาลาการสฺส ธีตาฯ เอกทิวสํ อาปณโต ปูวํ คเหตฺวา มาลารามํ คนฺตฺวา ‘‘ขาทิสฺสามี’’ติ คจฺฉนฺตี ปฏิปเถ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ ภควนฺตํ ภิกฺขาจารํ ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺตา ตํ ภควโต อทาสิฯ สตฺถา ตถารูเป ฐาเน นิสีทนาการํ ทสฺเสสิฯ อานนฺทตฺเถโร จีวรํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิฯ ภควา ตตฺถ นิสีทิตฺวา ตํ ปูวํ ปริภุญฺชิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิฯ เถโร ‘‘โก อิมิสฺสา, ภนฺเต, ทานสฺส วิปาโก ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อชฺเชสา, อานนฺท, ตถาคตสฺส ปฐมํ โภชนํ อทาสิ, อชฺเชว โกสลรญฺโญ อคฺคมเหสี ภวิสฺสติ ปิยา มนาปา’’ติฯ ตํ ทิวสเมว จ ราชา กาสิคาเม ภาคิเนยฺเยน สทฺธิํ ยุชฺฌิตฺวา ปราชิโต ปลายิตฺวา อาคโต นครํ ปวิสนฺโต ‘‘พลกายสฺส อาคมนํ อาคเมสฺสามี’’ติ ตํ มาลารามํ ปาวิสิฯ สา ราชานํ อาคตํ ปสฺสิตฺวา ตสฺส วตฺตมกาสิฯ ราชา ตสฺสา วตฺเต ปสีทิตฺวา ปิตรํ ปกฺโกสาเปตฺวา มหนฺตํ อิสฺสริยํ ทตฺวา ตํ อนฺเตปุรํ ปฏิหราเปตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ อเถกทิวสํ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘มยา อิมิสฺสา มหนฺตํ อิสฺสริยํ ทินฺนํ, ยํนูนาหํ อิมํ ปุจฺเฉยฺยํ ‘โก เต ปิโย’ติ? สา ‘ตฺวํ เม, มหาราช, ปิโย’ติ วตฺวา, ปุน มํ ปุจฺฉิสฺสติ, อถสฺสาหํ ‘มยฺหมฺปิ ตฺวํเยว ปิยา’ติ วกฺขามี’’ติฯ อิติ โส อญฺญมญฺญํ วิสฺสาสชนนตฺถํ สมฺโมทนียํ กโรนฺโต ปุจฺฉิฯ

เทวี ปน ปณฺฑิตา พุทฺธุปฏฺฐายิกา สงฺฆุปฏฺฐายิกา ‘‘นายํ ปญฺโห รญฺโญ มุขํ อุลฺโลเกตฺวา กเถตพฺโพ’’ติ จินฺเตตฺวา ยถาภูตเมว วทนฺตี ‘‘นตฺถิ โข เม, มหาราช, โกจญฺโญ อตฺตนา ปิยตโร’’ติ อาหฯ วตฺวาปิ อตฺตนา พฺยากตมตฺถํ อุปาเยน รญฺโญ ปจฺจกฺขํ กาตุกามา ‘‘ตุยฺหํ ปน, มหาราช, อตฺถญฺโญ โกจิ อตฺตนา ปิยตโร’’ติ ตเถว ราชานํ ปุจฺฉิ ยถา รญฺญา สยํ ปุฏฺฐาฯ ราชาปิ ตาย สรสลกฺขเณน กถิตตฺตา นิวตฺติตุํ อสกฺโกนฺโต สยมฺปิ สรสลกฺขเณเนว กเถนฺโต ตเถว พฺยากาสิ ยถา เทวิยา พฺยากตํฯ

พฺยากริตฺวา จ มนฺทธาตุกตาย เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ราชา ปถวิสฺสโร มหนฺตํ ปถวิมณฺฑลํ อภิวิชิย อชฺฌาวสามิ, มยฺหํ ตาว ยุตฺตํ ‘อตฺตนา ปิยตรํ อญฺญํ น ปสฺสามี’ติ, อยํ ปน วสลี หีนชจฺจา สมานา มยา อุจฺเจ ฐาเน ฐปิตา สามิภูตํ มํ น ตถา ปิยายติ, ‘อตฺตาว ปิยตโร’ติ มม สมฺมุขา วทติ, ยาว กกฺขฬา วตาย’’นฺติ อนตฺตมโน หุตฺวา ‘‘นนุ เต ตีณิ รตนานิ ปิยตรานี’’ติ โจเทสิฯ เทวี ‘รตนตฺตยํปาหํ เทว อตฺตโน สคฺคสุขํ โมกฺขสุขญฺจ ปตฺถยนฺตี สมฺปิยายามิ, ตสฺมา อตฺตาว เม ปิยตโร’’ติ อาหฯ สพฺโพ จายํ โลโก อตฺตทตฺถเมว ปรํ ปิยายติ, ปุตฺตํ ปตฺเถนฺโตปิ ‘‘อยํ มํ ชิณฺณกาเล โปเสสฺสตี’’ติ ปตฺเถติ, ธีตรํ ‘‘มม กุลํ วฑฺฒิสฺสตี’’ติ, ภริยํ ‘‘มยฺหํ ปาเท ปริจริสฺสตี’’ติ, อญฺเญปิ ญาติมิตฺตพนฺธเว ตํตํกิจฺจวเสน, อิติ อตฺตทตฺถเมว สมฺปสฺสนฺโต โลโก ปรํ ปิยายตีติฯ อยญฺหิ เทวิยา อธิปฺปาโยฯ

อถ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ มลฺลิกา กุสลา ปณฺฑิตา นิปุณา ‘อตฺตาว เม ปิยตโร’ติ วทติ, มยฺหมฺปิ อตฺตาว ปิยตโร หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, หนฺทาหํ อิมมตฺถํ สตฺถุ อาโรเจสฺสามิ, ยถา จ เม สตฺถา พฺยากริสฺสติ, ตถา นํ ธาเรสฺสามี’’ติฯ เอวํ ปน จินฺเตตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ราชา ปเสนทิ โกสโล…เป.… ปิยตโร’’ติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ ‘‘โลเก สพฺพสตฺตานํ อตฺตาว อตฺตโน ปิยตโร’’ติ รญฺญา วุตฺตมตฺถํ สพฺพโส ชานิตฺวา ตทตฺถปริทีปนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ สพฺพา ทิสา อนุปริคมฺม เจตสาติ สพฺพา อนวเสสา ทสปิ ทิสา ปริเยสนวเสน จิตฺเตน อนุคนฺตฺวาฯ

เนวชฺฌคา ปิยตรมตฺตนา กฺวจีติ อตฺตนา อติสเยน ปิยํ อญฺญํ โกจิ ปุริโส สพฺพุสฺสาเหน ปริเยสนฺโต กฺวจิ กตฺถจิ สพฺพทิสาสุ เนว อธิคจฺเฉยฺย น ปสฺเสยฺยฯ เอวํ ปิโย ปุถุ อตฺตา ปเรสนฺติ เอวํ กสฺสจิ อตฺตนา ปิยตรสฺส อนุปลพฺภนวเสน ปุถุ วิสุํ วิสุํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อตฺตาว ปิโยฯ ตสฺมา น หิํเส ปรมตฺตกาโมติ ยสฺมา เอวํ สพฺโพปิ สตฺโต อตฺตานํ ปิยายติ อตฺตโน สุขกาโม ทุกฺขปฺปฏิกูโล, ตสฺมา อตฺตกาโม อตฺตโน หิตสุขํ อิจฺฉนฺโต ปรํ สตฺตํ อนฺตมโส กุนฺถกิปิลฺลิกํ อุปาทาย น หิํเส น หเนยฺย น ปาณิเลฑฺฑุทณฺฑาทีหิปิ วิเหเฐยฺยฯ ปรสฺส หิ อตฺตนา กเต ทุกฺเข ตํ ตโต สงฺกมนฺตํ วิย กาลนฺตเร อตฺตนิ สนฺทิสฺสติฯ อยญฺหิ กมฺมานํ ธมฺมตาติฯ

ปฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อปฺปายุกสุตฺตวณฺณนา

[42] ทุติเย อจฺฉริยํ, ภนฺเตติ อิทมฺปิ เมฆิยสุตฺเต วิย ครหณจฺฉริยวเสน เวทิตพฺพํฯ ยาว อปฺปายุกาติ ยตฺตกํ ปริตฺตายุกา, อติอิตฺตรชีวิตาติ อตฺโถฯ สตฺตาหชาเตติ สตฺตาเหน ชาโต สตฺตาหชาโตฯ ตสฺมิํ สตฺตาหชาเต, ชาตสฺส สตฺตเม อหนีติ อตฺโถฯ ตุสิตํ กายํ อุปปชฺชีติ ตุสิตํ เทวนิกายํ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อุปปชฺชิฯ

เอกทิวสํ กิร เถโร ปจฺฉาภตฺตํ ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน ลกฺขณานุพฺยญฺชนปฺปฏิมณฺฑิตํ โสภคฺคปฺปตฺตํ ทสฺสนานุตฺตริยภูตํ ภควโต รูปกายสิริํ มนสิ กริตฺวา, ‘‘อโห พุทฺธานํ รูปกายสมฺปตฺติ ทสฺสนียา สมนฺตปาสาทิกา มโนหรา’’ติ อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺโต เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘วิชาตมาตุยา นาม วิรูโปปิ ปุตฺโต สุรูโป วิย มนาโป โหติ, สเจ ปน พุทฺธานํ มาตา มหามายา เทวี ธเรยฺย, กีทิสํ นุ โข ตสฺสา ภควโต รูปทสฺสเน ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺเชยฺย, มหาชานิ โข มยฺหํ มหามาตุ เทวิยา, ยา สตฺตาหชาเต ภควติ กาลกตา’’ติฯ เอวํ ปน จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน ปริวิตกฺกิตํ อาโรเจนฺโต ตสฺสา กาลกิริยํ ครหนฺโต ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ